6.1.4. AKT POKUTY
Pragnienie oczyszczenia się z grzechów na początku Mszy Św. widoczne jest od najwcześniejszych czasów chrześcijaństwa – wspomina o nim już Didache (4,14)
Obecnie akt pokuty składa się z czterech części:
– zaproszenie (wezwanie),
– chwila refleksji i rachunek sumienia,
– wyznanie win,
– prośba o przebaczenie.
W polskiej wersji Mszału wyznanie grzechów może odbywać się w czterech formach:
I. CONFITEOR – „Spowiadam się”
Forma ta jest przejęta z dawnego Wschodu, gdzie znana była już na przełomie VI i VII wieku, a stała się powszechna dzięki tzw. liturgii frankońskiej. W Rzymie było początkowo odmawiane przez papieża – prywatnie i w ciszy. Historia przekazała wiele form Confiteor, niekiedy nawet bardzo rozbudowanych. Dla przykładu – w Cluny, w XI wieku odmawiane Confiteor brzmiało: „Confiteor Deo et omnibus sanctis eius et vobis Pater, quia peccavi in cogitatione, locutione et opere, mea pulpa. Pretor vos orane pro me” (Consuetudines cluniacenses II, 30).
W rozbudowywaniu wyznania win od XI wieku zaczęto dodawać do niego Maryję i świętych, a w zakonach szczególnie patronów i założycieli. Confiteor recytowano w głębokim pochyleniu, często klęcząc. Wymawiając słowa „moja wina” uderzano się w piersi.
Bicie się w piersi znane było i praktykowane także w kultach niechrześcijańskich (np. kult Ibis). Chrześcijanie od samego początku uchodziło za typowy gest wyrażający pokutne usposobienie. Ponieważ serce uważane było między innymi za siedlisko i źródło grzechu, stąd uderzanie się w piersi, za przykładem Pisma Świętego, traktowane było jako zewnętrzne ukazanie poczucia swojej grzeszności, skruchy, żalu i szczerego wyznania grzechów. ( Łk 18, 13; 23,48; Augustyn, Sermo 29,2)
Następnie następowała absolucja w formie słów „Niech się zmiłuje…” (Misereatur…).
II. FORMA DIALOGOWANA
Oparta na wersetach biblijnych (Jl 2,17 i Ps 85,8)
K: Zmiłuj się nad nami, Panie
W: Bo zgrzeszyliśmy przeciw Tobie
K: Okaż nam, Panie, miłosierdzie swoje.
W: I daj nam swoje zbawienie.
III. KYRIE ELEJSON – tropowane
Historycznie taka forma Kyrie ma swoje źródło w tropowaniu tej aklamacji począwszy od IX aż do XVI wieku.
Tropy – wstawki melodyczne dodawane wraz z nowym tekstem do melodii chorałowej, gł. w formie sylabicznej, rzadziej w postaci melizmatu; tropy dialogowane (XII w.), tzn. wstawki tekstowe pisane w formie dialogu, wpłynęły na rozwój dramatu liturgicznego.
Ponieważ nie miało ono początkowo charakteru błagalnego (o czym później) lecz uwielbiający – dlatego też w tej formie aktu pokuty uwielbienie wysuwa się na pierwszy plan. Poza tym, w przeciwieństwie do innych, forma ta skierowana jest do Chrystusa, a nie do Boga Ojca. Liczba wielu wezwań litanijnych obecnie została ograniczona do trzech:
K: Panie, który zostałeś posłany, aby uzdrowić skruszonych w sercu, zmiłuj się nad nami.
W: Zmiłuj się nad nami.
K: Chryste, który przyszedłeś wzywać grzeszników, zmiłuj się nad nami.
W: Zmiłuj się nad nami.
K: Panie, który siedzisz po prawicy Ojca, aby się wstawiać za Twoim ludem, zmiłuj się nad nami.
W: Zmiłuj się nad nami.
Oprócz tego Mszał polski podaje jeszcze dziesięć innych przykładów, a także zezwala na tworzenie własnych, opierających się jednak na tekstach liturgicznych danego dnia.
Akt pokuty opuszcza się jeśli celebrację poprzedza inne działanie liturgiczne, np. procesja, pierwsza część obrzędów pogrzebowych w domu lub przed kościołem itp.
ASPERSJA (łac. aspergo – rozpraszać, pokrapiać)
Jest to czwarta forma wyznania win, polegająca na pokropieniu wiernych pobłogosławioną wodą. Stosowana może być w niedziele podczas każdej Mszy Św. (od 1969 r. – wcześniej tylko podczas sumy).
Najstarszą wzmiankę o wodzie święconej znajdujemy w „Aktach Piotra i Tomasza” z początku III w. Pierwsza modlitwa na poświęcenie wody zachowała się w „Eulogium Serapiona”, biskupa z Thumis (+ 362 r.), kolejna w „Konstytucjach Apostolskich”, a także w Sakramentarzu Gelazego i Dodatku Alquina „Hucusque”.
Najpierw używano wody święconej tylko do pokropienia domów. W „Liber Pontificalis” z VI wieku znajduje się notatka informująca o papieżu Aleksandrze błogosławiącym wodę razem z solą w celu pokropienia wiernych w mieszkaniach. Wodę błogosławiono nie tylko w domach, ale i kościołach, i to nie tylko do pokropienia, ale również do picia. We wczesnym średniowieczu błogosławiono wodę w kościele przed Mszą i pokrapiano ją uczestników liturgii, a niekiedy również i budynek kościoła. Od XIII wieku zaczęto stosować nią także do innych czynności liturgicznych takich jak np. poświęcenia. Natomiast zwyczaj aspersji w trakcie Mszy datowany jest od średniowiecza, jako przypomnienie chrztu i jego znaczenia w życiu chrześcijańskim. Z pokropieniem łączono procesję wokół kościoła. Obrzęd ten rozwinął się szczególnie w zachodniej i północnej Europie. W diecezji mogunckiej natomiast, podczas takiej procesji niedzielnej pobłogosławioną wodę wylewano także na groby zmarłych. Niektóre z diecezji praktykowano tzw. „benedictio maior” czyli błogosławienie wody i pokropienie nią wiernych tylko w niektóre, najważniejsze uroczystości w roku.
Rozpowszechniający się obrzęd aspersji, oprócz wspomnianego już przypomnienia chrztu, był również formą wyznania win, modlitwą o wybaczenie, prośbą o miłosierdzie dla umarłych i uwielbieniem Trójcy Świętej.
Oczyszczające znaczenie pokropienia wodą na przestrzeni wieków ustępowało coraz bardziej odniesieniu do chrztu. I tak na przykład zmarły w 856 roku Raban Maur wskazywał na znaczenie wody i soli uwypuklając oczyszczenie, jasność, łzy żalu i bojaźń Bożą. Scholastycy z XII wieku nawiązywali do podobieństwa pokropienia krwią ofiary w Starym Testamencie, wskazując na analogię z Krwią Chrystusa. Rupert z Deutz natomiast (+ 1229) mówi już wyraźnie, że pokropienie łączy się z celebracją chrztu w niedziele.
Znaczenie pokropienia niedzielnego najlepiej wyraża modlitwa na poświęcenie wody w ramach tego obrzędu:
Pokornie prośmy Pana Boga, aby pobłogosławił tę wodę, którą będziemy pokropieni, na pamiątkę chrztu. Niech Bóg nam dopomaga, abyśmy byli wierni Duchowi Świętemu, którego otrzymaliśmy (następuje chwila ciszy).
Wszechmogący, wieczny Boże, Ty chcesz, aby przez wodę, która podtrzymuje życie i służy do oczyszczenia, również nasze dusze zostały oczyszczone i otrzymały zadatek życia wiecznego. Prosimy Cię, pobłogosław + tę wodę, którą będziemy pokropieni w dniu Twoim, Panie. Odnów w nas źródło swojej łaski i broń od wszelkiego zła nasze dusze i ciała, abyśmy mogli zbliżyć się do Ciebie z czystym sercem i otrzymać Twoje zbawienie.
Jeśli miejscowe zwyczaje lub tradycja zalecają przy poświęceniu wody obrzęd zmieszania jej z solą, błogosławi się ją również wypowiadając słowa:
Wszechmogący Boże, pokornie Cię prosimy, w swojej ojcowskiej dobroci pobłogosław + tę sól. Ty kazałeś prorokowi Eliaszowi wrzucić sól do wody, aby oczyszczona miała służyć życiu. Prosimy Cię, Panie, spraw, niech tam, gdzie padną krople tej poświęconej wody, ustaną napaści szatana i niech nas zawsze strzeże obecność Ducha Świętego. Przez Chrystusa, Pana naszego.
Słowa te nawiązują do cudu proroka Eliasza, który na prośbę swoich uczniów oczyścił niezdrowe źródło w Jerychu przez wrzucenie doń soli (2 Krl 2,21), a także nawiązuje do słów Pana Jezusa (Mt 5,13) i św. Pawła (Kol 4,6).
Po odmówieniu tej modlitwy, kapłan w milczeniu wrzuca sól do wody, a następnie dokonuje aspersji.
